Resultaten

Shortlist

Recent verschenen de levensgeschiedenissen van de Vlaamse auteurs JMH Berckmans, Paul Méral, Emmanuel de Bom, Hendrik Conscience, Marnix Gijsen, Roger van de Velde en Maurice Gilliams. Omdat schrijversbiografieën dus niet meer weg te denken zijn uit de boekhandel of bibliotheek, vroegen we ons af wie er nog een biografie mag (of zou moeten) krijgen. Daarbij was uw stem, de stem van de lezer, van belang.
We vertrokken van een lijst met namen van mensen waarvan in het Letterenhuis een min of meer omvangrijk archief wordt bewaard. Want zonder bronnenmateriaal – of het nu brieven, dagboeken of andere documenten zijn – geraakt een biograaf niet ver. We kozen ook voor overleden figuren, omdat het schrijven van de biografie van een levende persoon een heel andere discipline is.
Die lijst werd samen met De Standaard der Letteren teruggebracht tot een shortlist met tien namen, niet alleen van auteurs, maar ook van andere kunstenaars.

Vrouwen aan de top

Stemmen kon online van 28 oktober tot 30 november; in totaal werden er 2014 stemmen uitgebracht, met een top drie die uit vrouwen bestaat als resultaat. Dat is opvallend én interessant. De voorbije decennia verschenen er immers in Vlaanderen slechts twee biografieën van schrijfsters: Rosalie en Virginie; leven en werk van de gezusters Loveling van Ludo Stynen in 1997 en Ik heb de liefde liefgehad; het leven van Alice Nahon van Manu van der Aa in 2008. In Nederland bijvoorbeeld worden opvallend méér biografieën van vrouwelijke auteurs gepubliceerd, zoals dit jaar nog die van Hella Haasse, Leven in de verbeelding door Aleid Truijens. Als het van de deelnemers aan onze poll afhangt, dan komen er dus binnen afzienbare tijd alvast enkele bij.

Op de keuzelijst van tien namen stonden vier vrouwen: J.D. Courtmans-Berchmans, Lea Daan, Nicole van Goethem en Maria Rosseels. Samen kregen zij ruim 67 procent van de stemmen. Vanwaar die belangstelling? Mogelijk heeft het deels te maken met berichten op sociale media om voor vrouwen te kiezen, maar zeker ook met reële interesse voor hun levens en werk.

Kort na de start van de oproep en het voorstellen van de eerste kandidaten in de krant – de schrijver Hubert Lampo en de tekenares Nicole van Goethem – kwam Van Goethem afgetekend op één. Na de eerste week kreeg zij 35,7 procent van de stemmen. Het stuk in de krant met het pleidooi van haar ‘ambassadeur’ Nico Boon speelde daar ongetwijfeld een rol in. Ook het delen van de oproep op facebook, onder andere door de vrienden van Nicole van Goethem, zorgde voor deze vrij spectaculaire tussenstand. Het leek alsof niemand Van Goethem nog van die eerste plaats zou verdringen. Maar dat was buiten de gemeente Maldegem en haar scholen gerekend.

Maldegemse invloed

166 jaar nadat de schrijfster Johanna Desideria Courtmans-Berchmans naar het Oost-Vlaamse Maldegem verhuisde om er samen met haar oudste dochters Mathilde en Julia een school te beginnen, dragen de Maldegemnaars haar nog steeds op handen. Ze deelden de oproep om voor haar te stemmen gretig op sociale media en via de kanalen van de plaatselijke scholen. Ook al waren er nog vele anderen die voor Courtmans-Berchmans kozen – zeker na het verschijnen van haar beknopte portret in de krant –, de steun van Maldegem bezorgde de schrijfster uiteindelijk de eerste plaats.
Behalve in Maldegem, zijn Courtmans-Berchmans en haar omvangrijke oeuvre grotendeels weggedeemsterd. Haar literaire carrière begon met dichtwerk, maar ze werd vooral bekend door een rist romans, vaak over eenvoudige mensen, en altijd voor eenvoudige mensen. Boeken die voor een lezer van nu te romantisch, te belerend zijn – maar volksopvoeding en -verheffing werden in Courtmans-Berchmans’ tijd hoog in het vaandel gevoerd. Haar werk toont een andere sociale werkelijkheid en tijd dan de onze. Een tijd waarin ook het werk van schrijfsters erkenning kreeg, als we kijken naar het toekennen van literaire prijzen: in 1865 kreeg Courtmans-Berchmans de Vijfjaarlijkse Prijs voor Letterkunde, in 1890 viel die eer Hilda Ram te beurt, in 1895 Virginie Loveling. Daarna duurde het 85 jaar voor er weer een schrijfster een staatsprijs kreeg – het lijkt haast of vrouwen uit het literaire ecosysteem verdwenen waren. In 1980 kreeg Mireille Cottenjé de Staatsprijs voor Jeugdliteratuur, in 1984 was Maria Rosseels de eerste vrouw die de Driejaarlijkse Oeuvreprijs ontving.

Schrijfster en journaliste Maria Rosseels kwam in de poll ‘Wie verdient een biografie’ vanaf het begin redelijk stevig op de derde plaats, na (toen nog) Van Goethem op één en Lampo op twee. Vergeten is ze dus niet, al ligt haar werk allicht niet meer op het nachtkastje van de gemiddelde lezer. Met de kritische blik op kerk en geloof in haar ideeënromans nam ze als katholiek auteur stelling in een maatschappelijk debat dat een hele generatie Vlaamse lezers bezighield. Rosseels pleitte ook voor vrouwenemancipatie, Het woord te voeren past den man, de ironische titel van een van haar essaybundels, spreekt daarover boekdelen.
Half november raakte ze haar derde plaats in de poll tijdelijk kwijt door het stijgende aantal stemmen voor Courtmans-Berchmans, maar na het stukje in de krant over haar en – alweer – een oproep op facebook, kwam Rosseels terug op drie.

Vrije keuzes

Wie deelnam aan de poll kon niet alleen kiezen uit tien kandidaten, maar kon ook zelf iemand naar voren schuiven. Dat deden 171 mensen. Het leverde interessante suggesties op en gebeurde vooral nadat journalist Frank Hellemans op de website doorbraak.be een warm pleidooi hield om te kiezen voor een biografie over schrijver Filip de Pillecyn, dichter Anton van Wilderode, journalist Gaston Durnez of schrijfster/filosofe Patricia de Martelaere – meteen de top vier bij de ‘vrije nominaties’. Voor kandidaat-biografen die het leven van een van deze auteurs willen onderzoeken: de archieven van De Pillecyn (twee meter archief) en van Durnez (41 meter archief, onverwerkt) worden in het Letterenhuis bewaard. Van Anton van Wilderode kun je in het Letterenhuis brieven en handschriften vinden, maar niet het eigenlijke archief. Dat werd in 2020 door de familie overgedragen aan de gemeente Moerbeke waar Van Wilderode niet alleen werd geboren maar ook de laatste jaren van zijn leven doorbracht. Het archief van De Martelaere is nog bij haar familie.
Goed nieuws is er voor wie JMH Berckmans of Raymond Brulez noemde: van hen verschenen biografieën die nog in de handel en in de bibliotheek te vinden zijn. Over de ook geopperde Paul de Wispelaere verscheen in 2020 een biografische studie.

Aan de slag?

Met welk materiaal kunnen kandidaat-biografen aan de slag? In de eerste plaats met archieven in openbare collecties als die van het Letterenhuis (veelal te raadplegen mits toelating). Verder is het ook speuren naar verspreid materiaal (niet alleen papieren of digitale stukken, maar net zo goed geluid- of beeldopnames), en het optekenen van persoonlijke getuigenissen van familieleden en vrienden (of critici). Dat laatste is niet alleen belangrijk voor het levensverhaal van Nicole van Goethem – veel van haar (kunstenaars)vrienden koesteren levendige én warme herinneringen aan haar – maar ook voor anderen. Zo zijn er hele acteursgeneraties die les hebben gehad van Lea Daan en wier herinneringen een rijke bron kunnen zijn.

De toekomstige biograaf van Johanna Desideria Courtmans-Berchmans zal geen van haar tijdgenoten nog kunnen spreken. In het Letterenhuis wacht een halve meter archief, hoofdzakelijk brieven en handschriften, waaronder ook een autobiografische notitie waarin ze vertelt hoe ze schrijfster werd.Daarnaast zijn er in andere archieven stukken te vinden, en is de in 1933 gepubliceerde studie van Julius Pée over haar een goede compagnon de route.
Voor wie het levensverhaal van Nicole van Goethem gaat schrijven, is er een uitgebreid (en complex) archief van ongeveer twintig meter, waarin naast haar animatie- en tekenwerk ook heel wat over leven en werk te vinden is. Een uitgebreid archief dus, wat meteen duidelijk maakt dat Nicole van Goethem méér is dan de enige Belg die een Oscar kreeg – ook al is die internationale erkenning voor haar werk niet zonder belang.

Van Maria Rosseels hebben we ca. 1,2 meter archief in huis – brieven, handschriften en andere persoonlijke stukken. Er zijn ook 199 brieven van haar terug te vinden in andere archieven in het Letterenhuis. Bijkomend speurwerk en gesprekken met wie Rosseels gekend heeft, zijn zeker aan de orde.

Levensschetsen

Genoeg over resultaten, cijfers en archiefbronnen. Wat mag u als volgende stap verwachten? Wie deelnam aan de poll, de oproep deelde en zo meehielp mensen aan het denken te zetten, zijn we uiteraard dankbaar. Zo weten we weer meer over voorkeuren en interesses. We willen u dan ook niet te lang op uw honger laten. Begin volgend jaar leest u in DSL en op de website van het Letterenhuis alvast een levensschets van de vrouwen uit de top drie. Op volwaardige biografieën is het vermoedelijk langer wachten, want daar komt behoorlijk wat bij kijken en er gaat ook flink wat tijd in zitten, dat blijkt telkens weer.

Biografen in spe, andere onderzoekers en auteurs die zelf aan de slag willen met archiefcollecties, zijn uiteraard welkom om in dozen, dagboeken, briefwisselingen te duiken. Het lijstje met tien namen dat we samen met De Standaard der Letteren maakten, is uiteraard slechts het topje van de ijsberg – in het Letterenhuis wachten nog honderden nalatenschappen waarin interessante verhalen verscholen zitten. Voor wie graag tips wil, is er op 30 maart een colloquium De bronnen van de biograaf dat we samen met de VUB en Literatuur Vlaanderen organiseren. Biografen, onderzoekers, studenten, uitgevers en liefhebbers van het genre spreken er over biografisch (bronnen)onderzoek en alles wat daarmee samenhangt. Houd voor alle informatie daarover onze website in de gaten. Voorjaar 2023 organiseert Creatief Schrijven een driedelige schrijfworkshop De biografische schets. Schrijfdocent en biograaf Chris Ceustermans neemt u dan mee in het hoe en wat van het geschreven levensverhaal.

De cijfers

1841 stemmen op lijst van tien:

173 mensen kozen een eigen kandidaat:

49 namen werden elk één keer genoemd