Een unieke collectie
De collectie startte bij onze oprichting in 1933 als ‘aanplakbiljetten over tentoonstellingen, voordrachten, feestvieringen’. Dat evolueerde en al snel kwamen er drie categorieën: ‘affiches met politieke inslag’, ‘affiches met culturele inslag (concerten, congressen, literatuur, tentoonstellingen)’ en ‘schouwburg-aanplakbrieven’. De insteek was documentair: de affiches waren steeds verbonden aan de overige archieven en collecties, om zo objectief mogelijk het culturele en literaire leven in Vlaanderen te documenteren.
In grote mate weerspiegelt dit nog steeds het karakter van de collectie affiches in het Letterenhuis, maar niet helemaal. Zo verwerven we enkel nog actief op de twee laatstgenoemde categorieën: culturele en theateraffiches. Daarnaast is steeds meer aandacht gegaan naar het verzamelen van affiches vanuit kunsthistorisch perspectief, met aandacht voor kunstenaars en vormgevers. Door een aantal bijzondere schenkingen is de collectie daarnaast ook Belgischer en internationaler geworden.
Enkele hoogtepunten
Naast ontwerpen van Vlaamse ontwerpers als Jos de Swerts, Joe English of Frans van Immerseel, vind je in de collectie ook affiches van internationale ontwerpers als John Hassall of Théophile Alexandre Steinlen. Enkele kunstenaarsgiften (bv. van Jozef Peeters, Lode Sebregts, Alfred Ost, May Néama) en drukkersarchieven (o.a. van Resseler en Buschmann) verrijkten het bestand verder. De periode van het interbellum is zeer goed vertegenwoordigd met prachtige affiches.
De internationale uitstraling van de collectie nam toe doordat de afficheverzamelingen van de Antwerpse stedelijke musea (Vleeshuis, Scheepvaartmuseum, Volkskundemuseum, Middelheimmuseum, Museum Plantin-Moretus) en het museum Sterckshof werden toegevoegd. Duizenden affiches uit de legendarische beginjaren van de beeldaffiche (vanaf einde 19e eeuw) kwamen zo in de collectie terecht. Ze werden ontworpen door klinkende namen als Alphonse Mucha, Henri de Toulouse-Lautrec, Jules Chéret, Edward Penfield of William Bradley.
Maar ook belangrijke Belgische ontwerpers, zoals Henri Cassiers, Antoine Theodore Privat-Livemont, Alfred van Neste of Julien ’t Felt zijn daardoor beter vertegenwoordig in de collectie.
Recent groeide de collectie nog aan met schenkingen van ontwerpers als Gert Dooreman, Rob Buytaert, Luk Mestdagh, Paul Ibou, Herman Verbaere, Julian Key, Tom Houtekiet, Paul Verrept en vele anderen. Vaak kwamen van deze ontwerpers ook schetsen en andere archivalia mee.
Ook mooi zijn de unieke verzamelingen die door privépersonen zijn aangelegd: zo schonk Wilfried Thielemans in 2022 zijn collectie met vooral theateraffiches aan het Letterenhuis. Dit alles komt uiteraard boven op de natuurlijke aangroei van de collectie via archieven van theaters, gezelschappen, illustratoren en auteurs.
Een collectie die dus de nodige aandacht verdient. Dit mag een warme uitnodiging heten voor hergebruik, bruikleen en onderzoek. In het Letterenhuis gingen we alvast aan de slag om de – ondertussen dus ruim 90 jaar groeiende – collectie nog beter te conserveren.
Niet zomaar papier
Als je met een microscoop de papiervezels van elke affiche zou bestuderen, dan zou je al snel tot de conclusie komen dat de affichecollectie heel gevarieerd is. Niet enkel op vlak van ontwerp en inhoud dus, maar evenzeer op vlak van materiële samenstelling. De meeste affiches in de collectie zijn opgebouwd uit een papieren drager waarop een afbeelding of tekst is gedrukt.
De oudste affiche van de collectie dateert uit 1797, terwijl de jongste werd gemaakt in 2023. Heel af en toe is er een affiche die met de hand werd geschilderd, maar het overgrote deel van de collectie werd op industriële wijze vervaardigd. Omdat de affiches uit alle hoeken van de samenleving afkomstig zijn, variëren ze van het kostbare papier van de Art Nouveau affiches tot de ragfijne vellen van vluchtige politieke boodschappen die op stadsmuren werden aangeplakt. De materiële samenstelling van de affiches is daarom zeer divers. Aan de basis van elk velletje papier ligt papierpulp, hetzij afkomstig van organisch materiaal gewonnen uit bomen en planten, hetzij van textiellompen die werden gerecycleerd tot grondstof. De fijne papiervezels worden verkregen via mechanische procedés, waarbij het basismateriaal wordt gereduceerd tot pulp, en vermengd met water en additieven. Het zijn de additieven die voor een groot deel het uitzicht van de affiche bepalen: de kleur van het papier, de opaciteit, maar bijvoorbeeld ook de weerstand tegen verzuring. Ook verlijmingsagenten worden toegevoegd aan de papierpulp, zodat het papier naderhand beschreven of bedrukt kan worden. Hoewel de affiches dus veelal op dezelfde manier werden vervaardigd, kunnen ze toch enorm van elkaar verschillen vanwege het gebruik van verschillende additieven en de diverse organische bronnen. Daarom merken we dat de ene affiche beter de tand des tijds doorstaat dan de andere. Met deze fragiliteit wordt rekening gehouden tijdens het zorgproject.
Visuele conditiecheck
Het eerste wat we doen, is dus een check per affiche om precies te achterhalen hoe de conditie door de jaren is geëvolueerd. De affiches worden gecontroleerd: is er een stoflaagje aanwezig, zien we eventuele schimmelvlekken, is er sprake van oppervlaktevuil? Indien dat het geval is, worden de affiches behandeld via een droge reiniging. Dat gebeurt bijvoorbeeld met een museumstofzuiger. De geschoonde affiches, en de nog prima intacte affiches worden daarna op een brede archiefkar geplaatst, en getransporteerd naar het afficheatelier. Als ze nog niet gedigitaliseerd zijn, maken ze een tussenstop in de digitaliseringsstudio.
Digitalisering
In de studio worden de affiches één voor één ingescand op de ‘Big scan’, met name een Versascan 3650-toestel. Deze scanner beschikt over gespecialiseerde technologie om oppervlaktestructuur te digitaliseren, wat een voordeel is bij de oudere affiches die vaak een zeker reliëf hebben. Op deze manier wordt een digitaal beeld gegenereerd van de affiche, dat naderhand (minimaal) digitaal wordt bewerkt. De scans worden bewaard in een digitaal depot, via de databank kunnen de (rechtenvrije) afbeeldingen geraadpleegd én gedownload worden.
Voorbereiding en verpakking
Een project van deze schaal vraagt om een gespecialiseerd verwerkingsatelier, waarin de schone en gedigitaliseerde affiches verder worden verwerkt. Jarenlang werden de affiches in het depot opgeborgen op speciale afficherekken. Met behulp van kartonnen strookjes, waarin gaten zijn voorzien, werden de affiches opgehangen aan twee metalen stangen. In het herverpakkingstraject kiezen we ervoor om deze kartonnen strookjes te verwijderen en de affiches in liggende berging te bewaren. Dus worden om te beginnen de kartonnen strookjes van de affiches verwijderd. Daarna leggen we de affiches plat, waardoor ze minder belast worden, en verpakken we ze in zuurvrije mappen en dozen. We sorteren de affiches ook per formaat. We hebben affichemappen van vier verschillende formaten voorzien, zodat alle kleine affiches bij elkaar kunnen worden verpakt, en alle grote bij elkaar. Het resultaat is niet alleen een betere verpakking voor de affichecollectie, maar zorgt meteen ook voor een efficiënter gebruik van ruimte.
Fragiele affiches
De zeer fragiele affiches uit de collectie krijgen extra zorg en aandacht. Een affiche kan fragiel zijn om meerdere redenen: omdat het papier broos is geworden, omdat er een scheur in zit of omdat er lacunes zijn. Vaak heeft dat te maken met de materiële samenstelling van de affiche. Ze worden nauwkeurig verpakt in zuurvrije mappen met velletjes zuurvrij papier. Sommige affiches worden in het interne depot voorzichtig weggeborgen in ladenkasten. In een latere fase van het project bekijken we welke affiches in aanmerking komen om behandeld te worden door de papierrestauratoren. De inhoudelijk en esthetische waarde, naast de materiële status van de affiches zal doorslaggevend zijn bij die keuze.
Registratie en selectie
Na dit voorbereidend proces worden de affiches in een doos of map verpakt, en gekoppeld aan een doosnummer. Dit is een cruciale stap in het inventarisatieproces. Met veel aandacht en precisie koppelen de registratoren het inventarisnummer van de affiche aan een genummerde doos. Niet alleen is dit ook een moment om foute registraties en beschrijvingen te verbeteren, we gaan ook selecteren. Het is belangrijk om in dit registratieproces eventuele dubbels op te sporen: in sommige gevallen is een affiche in vijfvoud aanwezig in de collectie. De affiche die zich in opperste conditie bevindt, wordt bijgehouden. De overige affiches zullen worden herbestemd – bijvoorbeeld door ze te schenken aan partnerinstellingen. Ook voor gespecialiseerde restauratiebedrijven en opleidingen kunnen de affiches gebruikt worden als studieobjecten. Zo kunnen bijvoorbeeld papierrestauratoren er hun vak mee leren - een duurzame en nuttige herbestemming.
Transport
In verschillende afleveringen worden de affichemappen en dozen vervolgens via een gespecialiseerd kunsttransport overgebracht naar het externe depot. Begin december 2023 werden een 5.500 affiches getransporteerd, in februari 2024 waren dat een goede 10.000. Nog maar 45.000 affiches te gaan dus. Dat hopen we tegen deze zomer tot een goed einde te brengen. De affiches komen terecht in een geklimatiseerde en zuurstofarme omgeving, wat optimaal is voor bewaring op lange termijn. Ze blijven uiteraard beschikbaar voor tentoonstellingen, bruiklenen en onderzoek.
Tot slot
Op deze manier doorloopt de gehele affichecollectie een zorgtraject dat ruim een jaar in beslag neemt, en waar met het hele collectieteam aan wordt gewerkt. Het stopt daarna uiteraard niet. We blijven de collectie goed opvolgen. Ze blijft aangroeien, en er wacht daarnaast ook nog een kleine deelcollectie om hetzelfde proces door te maken: affiches die rollend zijn bewaard. Wil je alvast nader kennis maken met de collectie? Check dan zeker de databank of lees onderstaande fijne stukjes uit Zuurvrij.
Waar reclame en poëzie elkaar vinden
Suiker tussen de rubrieken. Clausaffiches in het Letterenhuis
Amaai mijn klokken! Revueaffiches uit de roaring twenties en dazzling thirties