Waaruit bestaat de beeldencollectie van het Letterenhuis?
Merle Hansenne: “De verzameling beelden is er één in diverse maten, kleuren, materialen en vormen. Het overgrote deel betreft portretten: zowat 900 paar ogen werpen je een blik toe als je het beeldendepot doorkruist. Je staat er oog in oog met bekende schrijvers, geportretteerd door befaamde kunstenaars. Van Hendrik Conscience en Emile Verhaeren tot een beeld van de figuur Netje uit Moeder waarom leven wij van Lode Zielens. Beelden gemaakt door onder anderen Oscar Jespers en Idel Ianchelevici. De maquettes van openluchtwerken van de beeldhouwer Willy Kreitz zijn mijn favoriet. Zoals dat van ‘Monument van de zeelieden’ op de zeedijk van Oostende. Ik heb als kind vaak in de schaduw van het monument gespeeld. Die herkenbaarheid geeft een extra dimensie aan de maquettes en ontwerpen in de Letterenhuiscollectie.”
“Voor ons nu wat luguber, maar o zo bijzonder is de collectie dodenmaskers. Vaak zijn die gemaakt door een arts of kunstenaar, als dierbare herinnering aan een geliefde. In het Letterenhuis vind je de maskers terug van kunstenaars als Prudens van Duyse, Georges Eekhoud, Max Elskamp, Karel van de Woestijne, Rose Gronon, Jozef Cantré en Blanka Gyselen.”
Waarom een conservatiebehandeling voor deze beeldenverzameling?
Lena Pinnel: “Het behandelingsplan is ingegeven door verschillende factoren. Het depotplan van het Letterenhuis is hertekend. Het grote kunstdepot waar momenteel de affiche- en beeldencollectie wordt bewaard krijgt een opfrissing en wordt daarna opnieuw ingericht. De collectie moest dus tijdelijk verhuizen. Daarnaast bleek uit controlerondes dat sommige collectiestukken beschadigd zijn, of sterk vervuild. Er lag al een plan om deze stukken door een restauratiebedrijf te laten reinigen. Eén plus één kon misschien wel drie zijn: we wilden dit grondig aanpakken. Mijn eerste opdracht als depotbeheerder in het Letterenhuis was dan ook om de beeldencollectie door te lichten en de conditie van alle objecten in kaart te brengen. Ik maakte een schade-inventaris op van de verzameling. Daarbij keek ik naar de toestand van elk beeld: was het aangetast? Zo ja, ging het om oppervlaktevuil, of was er nood aan een diepgaandere reiniging? Waren er beschadigingen of lacunes?”
“We beslisten niet alleen over de nodige acties, maar we legden ook een lijst aan van het materiaal van elk beeld. Mooi aan deze collectie is de veelzijdigheid: beelden in gips, met of zonder afwerkingslaag, of in hout, marmer of natuursteen. Als een stukje van het beeld was afgebroken of andere gebreken werden vastgesteld, noteerden we het ook. Allemaal cruciale informatie om de behandeling van de stukken te bepalen.”
“Een leuke verrassing voor mij was dat sommige onderdelen van deze collectie, en dan vooral de medaillons, zodanig zijn afgewerkt dat het lijkt alsof ze van metaal zijn gemaakt. De kunstenaar heeft een soort artificiële patina weten te creëren met verf; het ziet er erg overtuigend uit en is zeer mooi. Ik merkte het pas bij het vastnemen van het betreffende stuk: het was gemaakt van gips, en dus erg licht!”
Kwamen alle beelden in aanmerking voor restauratie?
Lena Pinnel: “Neen, dat niet. Alle beelden moesten wel worden gereinigd, waarbij het stoflaagje wordt weggehaald, en ander vuil verwijderd wordt voor het schade kan aanrichten. Dat is al een uiterst precair proces. Bij restaureren gaat het behandelingsproces nog een stuk verder: het beeld wordt op dat moment hersteld door bijvoorbeeld lacunes op te vullen, of door een afgebroken neus volledig te reconstrueren. Dat vraagt studie, tijd en middelen. En laten we duidelijk zijn: de meeste beelden zijn nog volledig intact en in goede conditie!”
“Voor een beperkte groep beelden drong de restauratievraag zich wel op. Bijvoorbeeld omdat de toestand van het beeld anders verder zou verslechteren. Na twee waarderingssessies is de longlist voor restauratie tot een dertigtal beelden teruggebracht.”
Merle Hansenne: “De kunsthistorische waarde van het stuk is belangrijk bij deze keuze, en ook of het een uniek stuk is in de collectie, wie de geportretteerde of wie de maker is, wat de herkomst was en of het beeld het resultaat was van massaproductie. Iedereen bekijkt dit dan ook vanuit zijn eigen standpunt. De kunsthistoricus, historicus, archivaris of behouds- en beheermedewerker legden andere argumenten in de weegschaal. Ik vond het zeer interessant om deze sessies mee te maken.”
Er lag dus een lijst klaar met gerichte behandelacties voor het restauratiebedrijf. Hoe gingen jullie verder aan de slag?
Lena Pinnel: “Na een aanbestedingsprocedure gaven we het vertrouwen aan de behoudsmedewerkers van Object Care om de beeldencollectie te behandelen. Een grote uitdaging voor ons beide was dat de verzameling van 900 stukken daarvoor verhuisd moest worden. We hebben onze collectie opnieuw gelabeld en ontbrekende informatie in de inventarislijst aangevuld en gedubbelcheckt. Object Care bepaalde op basis van onze informatie hoe de beelden konden worden gegroepeerd voor de verhuis. Afmeting en schadestaat bepaalden de inhoud per verhuiscontainer, het label was een belangrijk kompas.”
Merle Hansenne: “Ik had een mobiel werkstation ingericht en rolde ermee langs de rekken, met een goed muziekje in de oren. Het labelen van de beelden en het op punt stellen van de lijst was zeker geen monotone taak, maar een leuk project. Ik kende de beeldencollectie al, maar als je de beelden één voor één in de hand neemt, zie je ze toch weer in een ander licht.”
Lena Pinnel: “De logistieke voorbereiding stelde ons voor pittige vraagstukken. De garage van het Letterenhuis, waar de beelden werden ingeladen, bevindt zich bijvoorbeeld in een 19de-eeuws koetshuis. Dat is dus niet voorzien op een moderne vrachtwagen volgeladen met beeldhouwwerken. Een stabiliteitsingenieur onderzocht de draagkracht van de vloer, en we legden ter versteviging stalen rijplaten neer die het gewicht van de vrachtwagen van Object Care konden dragen. Hoe we rijplaten van 400 kg per stuk in onze garage moesten manoeuvreren, daar heb ik toch even een nachtje van wakker gelegen.”
Is de verhuisoperatie uiteindelijk goed verlopen?
Lena Pinnel: “Ja, dat ging bijzonder vlot! Ik was geboeid door de aanpak van de medewerkers van Object Care. Met behulp van speciale containers, gemaakt van aangepast, inert materiaal werden de beelden vastgezet in hun verpakking. Die containers werden verzameld en vastgebonden op een palet, en elk palet werd voorzien van een nummer die aan onze inventarislijst werd gekoppeld.”
Merle Hansenne: “Ik heb zeer geïnteresseerd gekeken naar de gebruikte materialen en technieken. Ik ben momenteel met de voorwerpencollectie aan de slag, en ik neem een aantal tips van hen mee in mijn eigen aanpak.”
Lena Pinnel: “Goede communicatie is van belang geweest in dit project. De interne communicatie naar de collega’s, bijvoorbeeld over de beperkte beschikbaarheid van de dienstingang en goederenlift. Maar ook onderling met het restauratiebedrijf: we maakten afspraken over de planning, de behandeltechnieken, de restauratie-ingrepen… Dankzij een goede voorbereiding en deze goede afspraken, is de verhuis uitstekend verlopen.”
Hoe gaat het nu verder?
Lena Pinnel: “De collectie wordt momenteel gereinigd en behandeld in het atelier van Object Care. In het voorjaar van 2025 komt de collectie terug naar het Letterenhuis. Ondertussen frissen we het depot op. We voorzien nieuwe rekken van inert materiaal en onderzoeken hoe we de stukken gaan verpakken en compacter gaan stockeren. Daarnaast tekenen we een onderhoudsplan uit. We overwegen bijvoorbeeld gebruik te maken van een ecologisch verstuivingssysteem, waarbij we de beelden in de toekomst beschermen via het verbeteren van de luchtkwaliteit in het depot. Zo schakelen we organische vervuiling door stof en schimmels uit.”
Merle Hansenne: “Over twee maanden gaat onze vernieuwde publieksruimte open. Zo’n tien bustes gaan je daar alvast welkom heten als je de ingang betreedt, opgeblonken en wel.”
